معنی لقب سروش اصفهانی

شمس الشعرا

شمس‌الشعرا

شاعر اصفهانی

شاعر اصفهانی

معتمد الدوله

هاتف اصفهانی، آتش اصفهانی، سروش اصفهانی

شمس المناقب

ساقی نامه

ساقی نامه، شمس المناقب

سروش اصفهانی. [س ُ ش ِ اِ ف َ] (اِخ) (1228- 1285 هَ. ق.) میرزا محمدعلی خان بن قنبرعلی اصفهانی سدهی. شرح احوال وی مجملاً در مجمعالفصحاء و گنج شایگان و حدیقهالشعراء و سایر تذکره های عهد قاجاریه مندرج است. ولی هیچ کدام از مآخذ مذکور متعرض این نکته که یکی از برجسته ترین و مفیدترین آثار اوست نشده اند و آن این است: بهمن میرزا والی آذربایجان پسر چهارم عباس میرزا نایب السلطنه ٔ فتحعلیشاه از دونفر از فضلاء عهد خود تقاضا کرد که الف لیله و لیله ٔعربی را از نثر و نظم به فارسی ترجمه کنند. یکی از آنها ملا عبداللطیف طسوجی پدر مظفرالملک بود که متن نثر الف لیله و لیله عربی را به نثر فارسی عالی فصیح درآورد. و دوم همین سروش اصفهانی بود که ترجمه ٔ شعرهای عربی الف لیله و لیله به شعر فارسی به او محول گردید و او از عهده ٔ این کار در نهایت خوبی که بهتر ازآن تصور نمیشود برآمد، به این معنی که بجای اشعار عربی کتاب مزبور الف لیله و لیله بعضی جاها بر حسب مناسب سیاق اشعار مشهور اساتید شعرای فارسی را درج گردانید و بعضی جاهای دیگر اشعار عربی کتاب مزبور را خود او به شعر فصیح ملیح بلیغ فارسی ترجمه نمود. و بدین طریق این ترجمه ٔ فارسی الف لیله و لیله که بدست است، یک مخزن الاشعار بسیار نفیسی از بهترین و فصیح ترین و شیرین ترین اشعار فارسی شده است و اشعار فارسی این الف لیله و لیله ٔ فارسی بمراتب عدیده از اصل اشعار عربی کتاب مزبور که اغلب اشعار سخیف عامیانه است عالی تر و فصیح تر و بلیغتر است. (رجوع شود به دیباچه ٔ الف لیله و لیله). ولادت سروش در سده اصفهان در سال هزارو دویست و بیست و هشت قمری و وفاتش در تهران در سنه ٔ هزار و دویست و هشتاد و پنج روی داده است و سن او در وقت وفات پنجاه وهفت سال بوده است. از مطالع بسیارمشهور سروش که نام او را مخلد کرده است این بیت است در مدح ناصرالدین شاه و قتل خان خیوه (خوارزمشاه):
افسر خوارزمشه که سود به کیوان
با سرش آمد بدین مبارک ایوان.
(وفیات معاصرین بقلم محمد قزوینی از مجله ٔ یادگار سال پنجم شماره ٔ 1 و 2).

سروش. [س ُ] (اِخ) نام منجم هندی در دربار یزدگرد:
یکی مایه ور بود با فر و هوش
سر هندوان بود نامش سروش.
فردوسی.

سروش. [س ُ] (اِ) اوستا «سرئوشه ». سرئوشه در اوستا بمعنی اطاعت و فرمانبرداری و مخصوصاً پیروی از اوامر خداوندی است و آن از ریشه ٔ اوستائی سرو (سرو) بمعنی شنیدن آمده. در گاتها بیشتر سرئوشه بهمین معنی یاد شده (یسنا 44 قطعه ٔ 16، یسنا 45 قطعه ٔ 5 و جز آن) و نیز در دیگر بخشهای اوستا بدین معنی بارها آمده و همچنین در اوستا سرئوشه بعنوان علم برای فرشته ای یاد شده و او مقامی مهم دارد و به صفت «مهین » و «بزرگ » متصف گردیده است (گاتها یسنا 33 قطعه ٔ 5). وی مظهر اطاعت و نماینده ٔ صفت رضا و تسلیم دربرابر اوامر اهورایی است. سروش از جهت مقام با مهر برابر است و گاه او را در جزو امشاسپندان محسوب دارند. در ادبیات متأخر زرتشتی سروش از فرشتگانی است که در روز رستاخیز به کار حساب و میزان گماشته خواهد شد و از گاتها نیز برمی آید که این فرشته در اعمال روزجزا دخالت دارد (یسنا 43 قطعه ٔ 12). و هم در کتب متأخر زرتشتی و فرهنگهای فارسی سروش پیک ایزدی و حامل وحی خوانده شده، از اینرو در کتابهای فارسی او را با جبرائیل سامی یکی دانسته اند. محافظت روز هفدهم هر ماه به سروش ایزد سپرده شده. بیرونی در فهرست روزهای ایرانی (آثارالباقیه) روز مزبور را «سروش » و در سغدی «سرش » و در خوارزمی «اسروف » یاد کرده. در زبان فارسی گاه «سروش » به فرشته ٔ مذکور اطلاق شده. (حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین). || مطلق فرشته و به عربی ملک خوانند و حکمای فرس گویند که حق تعالی سی وپنج سروش آفریده است از آن جمله سی نفر آنانند که روزهای سی گانه ٔ هر ماه از ماههای شمسی به نام ایشان موسوم گشته و پنج نفر دیگر آنکه پنجه ٔ دزدیده که خمسه ٔ مسترقه باشد به نام آنهاست و از جمله ٔ آن سی سروش دوازده نفرند که ماههای دوازده گانه ٔ سال شمسی به نام ایشان موسوم شده و هر یک از این دوازده سروش به تدبیر امور و مصالح ماهی که هم نام اوست معین است و همچنین تدبیر امور و مصالحی که درهر یک از روزهای سی گانه واقع میشود حواله به سروشی است که آن روز به نام او موسوم است، و این سروشها که به تدبیر روزها قیام دارند کارکنان سروشهایی اند که به تدبیر ماهها اقدام می نمایند. پس هر روزی که به نام آن ماه موسوم باشد سروشی که آن ماه به نام اوست و تدبیر و مصالح آن روز بدو مقرر است خود هم به تدبیر و مصالح آن روز می پردازد. و بنابراین بجهت شرف آن روز را عید کنند و جشن سازند و نیز هر کدام از سروشها به محافظت جوهری و عنصری مقرر است، چنانکه خرداد بر آب موکل است و اردیبهشت بر آتش و مرداد بر اشجار و باقی سروشها به محافظت آنچه در ذیل نام آن سروش مقرر است. و نام ملکی نیز هست که ریاست بندگان بدست اوست و تدبیر امور و مصالحی که در روز سروش واقع میشود بدو متعلق است. (برهان). هر فرشته ای که پیغام آور باشد عموماً و فرشته ای که پیغام و مژده آرد خصوصاً که هاتف غیب نیز گویند. (رشیدی). فرشته که پیغام خیر آرد. (غیاث). فرشته ٔ پیغام آور و ملک وحی که به تازی جبرئیل گویند و فرزانگان یعنی حکمای تازی عقل فعال و دانایان فارسی خرد کارگر خوانند. (آنندراج):
و با دیوان به گردون بردویدند
که گفتار سروشان می شنیدند.
(ویس و رامین).
تف آه از دلم سرشته به خون
سبحه سوز سروش می بشود.
خاقانی.
سروش مرا دیو مردم مکن
سررشته از راه خود گم مکن.
نظامی.
دو کس بر حدیثی گمارند گوش
از این تا بدان اهرمن تا سروش.
سعدی.
الا ای همای همایون نظر
خجسته سروش مبارک خبر.
حافظ.
در راه عشق وسوسه ٔ اهرمن بسی است
پیش آی و گوش دل به پیام سروش کن.
حافظ.
|| (اِخ) جبرئیل. (برهان) (اوبهی). نام جبرئیل علیه السلام. (غیاث):
بفرمان یزدان خجسته سروش
مرا روی بنمود در خواب دوش.
فردوسی.
هست اسم علمت نام رسول قرشی
که بد از مرکب او غاشیه بر دوش سروش.
سوزنی.
|| (اِ) نام روز هفدهم باشد از هر ماه شمسی. نیک است در این روز دعا کردن و به آتشکده رفتن و باقی امور بد است. (برهان). روز هفدهم از ماه فارسیان. (رشیدی). نام روز هفدهم از هر ماه. (غیاث):
ز گیتی برآمد سراسر خروش
به آذر بد این جشن روز سروش.
فردوسی.
روز سروش است که گوید سروش
باده خور و نغمه ٔ مطرب نیوش.
مسعودسعد.
|| آواز خوش و نغمه. (جهانگیری) (آنندراج):
خوش بخندی بر سروش مطرب و آوای رود
ور توانی دامنش پر لؤلؤ مکنون کنی.
ناصرخسرو.
|| وحی. الهام:
سروشی بدوآمده از بهشت
که تا بازگوید بدو خوب و زشت.
فردوسی.
رسید از عالم غیبم سروشی
که فارغ باش از گفت و شنیدن.
ناصرخسرو.
آن ریسمان فروش که از آسمان سروش
کردی به ریسمان اشاراتش اعتصام.
خاقانی.
گهی مرغ سروش آسمانی
دلش دادی که یابی کامرانی.
نظامی.

اعتماد الدوله

مجتهد الشعرا

[مجاز] پیام‌آور،
در آیین زردشتی، یکی از ایزدان که مظهر اطاعت و فرمان‌برداری از اوامر اهورامزدا است و به بندگان راه فرمان‌برداری می‌آموزد: به فرمان یزدان خجسته‌سروش / مرا روی بنمود در خواب دوش (فردوسی۲/۴۱۴)،
(موسیقی) گوشه‌ای در دستگاه ماهور،
[قدیمی] فرشته،
[قدیمی] جبرئیل،
[قدیمی] موکل بر روز هفدهم از هر ماه خورشیدی (سروش روز) است،

935